వృత్త్యనుప్రాసాలంకారము

వ్యాకరణం -> అలంకారాలు -> శబ్దాలంకారాలు -> వృత్యనుప్రాసాలంకారము

---

లక్షణం: ఏకద్విప్రభృతీనాంతు వ్యంజనానాం యథాభవేత్ పునరుక్తి రసౌనామ్నా వృత్త్యను ప్రాస ఇష్యతే
అర్థం: ఒకటి, రెండు మొదలైన హల్లులను పెక్కుసార్లు ఆవృత్తి చేయుట వృత్త్యనుప్రాస అనబడును

వృత్త్యనుప్రాసాలంకరాము అంటే ఒకటి లేదా అంతకంటే ఎక్కువ హల్లులు పదే పదే వస్తూ ఉండటం. ఇక్కడ గమనించవలసింది ఏమిటంటే హల్లు ప్రధానం కానీ, అచ్చు కాదు. ఇది ఎందుకు చెప్తున్నానో ఈ క్రింది ఉదాహరణ తరువాత తెలుస్తుంది:

ఉదా: (చిత్రం: స్వాతికిరణం, రచన: సిరివెన్నెల సీతారామశాస్త్రి)

దక్షాధ్వరశిక్షాదీక్షాదక్ష! విరూపాక్ష! నీ కృపావీక్షణాపేక్షితప్రతీక్షనుపేక్ష సేయక పరీక్ష సేయక రక్ష రక్ష యను ప్రార్థన వినర!

ఇక్కడ "క్ష్"తో వృత్త్యనుప్రాస కూర్చబడింది. ఇక్కడ ముద్దగా (bold) దిద్దబడిన అక్షరాలన్నిటిలోనూ "క్ష్" ఉంది. చూశారా "క్ష్" వేర్వేరు అచ్చులతో కలిసి మళ్ళీ మళ్ళీ వచ్చింది. దక్ష లో "క్ష" గ ఉంటే "ఉపేక్షిత" లో "క్షి" ఉంది. అచ్చులు (అ, ఇ) వేరే అయినా హల్లు ఒకటే. అది చాలు వృత్త్యనుప్రాసకి.

---

వృత్త్యనుప్రాసలో వాడే అక్షరానికి ఏదైనా ఒక చోట, ముందు అక్షరంలో పూర్ణబిందువు (సున్నా) ఉంటే అది అన్ని చోట్లా ఉండాలి.  ఈ క్రింది ఉదాహరణ చూడండి:

ఉదా: (చిత్రం: శ్రీ అయ్యప్పస్వామి మహత్యం, రచన: వేటూరి)

ఉత్తుంగశబరిగిరిశృంగ, నిత్యనిస్సంగ, మంగళాంగ, పంపాతరంగ, పుణ్యానుషంగ, మునిహృదయజలజభృంగ!

ఈ ఉదాహరణలో ముద్దగా చూపిన "గ"-ల ముందు అక్షరాల్లో పూర్ణబిందువు ఉంది.

---

వృత్త్యనుప్రాస ఒక అక్షరంతోనే కాక రెండు, లేక అంతకన్నా ఎక్కువ అక్షరాలతో కూడా కలపచ్చును. మన తెలుగుసాహిత్యంలో ఏకంగా మూడు అక్షరాలతో వృత్త్యనుప్రాసను ప్రయోగించిన మహాకవులున్నారు.

ఉదా: (చిత్రం: వరుడు, రచన: వేటూరి)

బహుశా ఓ చంచలా ఎగిరే రాయంచలా తగిలే లేమంచులా!

ఇక్కడ "చ", "ల" అనే రెండు హల్లులూ మళ్లీ మళ్ళీ వచ్చాయి. అందుచేత ఇది కూడా వృత్త్యనుప్రాస అవుతుంది - కాకపోతే రెండు అక్షరాలతో.

---

మరిన్ని ఉదాహరణలు:

ఉదా: (కీర్తన: కృష్ణం కలయసఖి సుందరం, రచన: శ్రీ నారాయణతీర్థులవారు)

కృష్ణం గత విషయ తృష్ణం, జగత్ప్రభ విష్ణుం, సురారిగణజిష్ణుం

ఉదా: (చిత్రం: సితార, రచన: వేటూరి)

జిలిబిలి పలుకుల చిలిపిగ పలికిన ఓ మైనా మైనా, కిలకిల నగవుల వలపులు చిలికిన ఓ మైనా మైనా

---

శ్రీహరి అలంకారప్రియుడు కదా? మరి మన పోతనామాత్యుడు ఊరుకుంటాడా? శ్రీమదాంధ్రమహాభాగవతములో లేని అలంకారమంటూ లేదంటే అతిశయోక్తి కాదేమో? అందులోని కొన్ని వెన్నముద్దలు.

సీ: (ప్రహ్లాదోపాఖ్యానం)

మందారమకరందమాధుర్యమునదేలు మధుపమ్మువోవునే మదనములకు [పూర్తి పద్యం]

తే: (కుచేలోపాఖ్యానం)

విష్ణు రోచిష్ణు జిష్ణు సహిష్ణుఁ గృష్ణు [పూర్తి పద్యం]

కం: (గజేంద్రమోక్షం)

అడిగెదనని కడువడిఁజని
యడిగినఁదన మగడు నుడువడని నెడ యుడుగన్
వెడవెడ సిడిముడి తడబడ
నడుగిడి నడుగిడదు జడిమ నడుగిడు నెడలన్!

పోతనామాత్యులు ఈ పద్యాన్ని నకారంతో ఒక అనుప్రాస, డకారంతో ఒక అనుప్రాస - రెండు తీగెలు అల్లుకుంటున్నట్టుగా అల్లుతూ వ్రాశారు. ఈ పద్యంలోని తరంగాల వేగాన్ని అందుకోలేక దాదాపు internetలో అందరూ (నాతో సహా) ఎక్కడో ఒక చోట తప్పు వ్రాశారు. ఇక్కడ ఉన్నదాంట్లో ఏమైనా తప్పుంటే సవరించగలరు.

ఈ పద్యంలో మరో విశేషం ఏమిటంటే ఒక కందపద్యం అనివార్యం అయిన చోట్ల తప్ప అన్నీ లఘువులతోనే వ్రాశారు.

కం: (రుక్మిణీకల్యాణం)

భూషణములు సెవులకు బుధ
తోషణము లనేక జన్మ దురితౌఘ విని
శ్శోషణములు మంగళతర
ఘోషణములు గరుడగమను గుణ భాషణముల్.

ఇక్కడ చూశారా? ప్రతీ పాదంలో రెండు, మూడు, నాలుగు, ఐదు అక్షరాలన్నీ "ష", "ణ", "మ", "ల" గుణింతాలనుండీ వరుసగా వచ్చాయి. అంటే నాలుగు అక్షరాలతో వృత్త్యనుప్రాస నడిపించాడు మహనీయుడు పోతన!

---

* ఈ అలంకారానికి ఆ పేరు ఎందుకు వచ్చిందో నాకూ నిర్దిష్టంగా తెలియదు. ఎవరికైనా తెలిస్తే వ్యాఖల పెట్టెలో వ్రాయండి. అప్పుడు నేను వ్యాసాన్ని సరిచేస్తాను.
* ఈ క్రింది వ్యాఖ్యలలో కిరణ్ (.C)  చక్కని ఉదాహరణలని వివరణలనీ ఇచ్చాడు. తప్పకుండా చూడండి.
* శ్రీయుతులు వేదుల బాలకృష్ణమూర్తిగారు ఈ క్రింది లంకెల్లో లంకెబిందెలకంటే విలువైన పోతనపద్యాలను పొందుపరిచారు. సాహిత్యాభిలాషులు తప్పక చదవవలసినవి ఈ పద్యాలు: రుక్మిణీకల్యాణం; కుచేలోపాఖ్యానం.