వ్యాకరణం -> అలంకారాలు -> అర్థాలంకారాలు -> దీపకాలంకారము
లక్షణం: వదంతి వర్ణ్యా౭వర్ణ్యానాం ధర్మైక్యం దీపకం బుధాః
వివరణ: ప్రకృతాప్రకృతములకు ధర్మాలను వర్ణించడం దీపకాలంకారం అవుతుంది. దాదాపు ఇలాగే ఉన్న అలంకారాలు కొన్ని ఉన్నాయి. ఉదాహరణకు ఉపమాలంకారంలో కూడా రెండు వస్తువులు, వాటి ధర్మాలను గురించి చెప్పుకుంటాము. కాకపోతే, ఇక్కడ ఒక వస్తువు ప్రకృతము (సహజమైనది) రెండవది అప్రకృతము అయి ఉండాలి.
ఉదా:- (చంద్రాలోకం, రచన: ఆడిదము సూరకవి)
మదేన భాతి కలభః ప్రతాపేన మహీపతిః
వి: మదం చేత ఏనుగు, ప్రతాపం చేత మహారాజు ప్రకాశించును అని భావం. ఏనుగు మదించడం ప్రకృతిసిద్ధం. రాజునకు ప్రతాపం ఉండటం ప్రకృతితో వచ్చేది కాదు -- ఈ విషయం గమనించాలి.
దీపకాలంకారంలో ప్రత్యేకమైనది ఆవృత్తి దీపకాలంకారం. ఇది మూడు రకాలు - పదావృత్తి దీపకం, అర్థావృత్తి దీపకం, ఉభయావృత్తి దీపకం. ఆవృత్తి అనగ "మళ్ళీ మళ్ళీ" అని అర్థం. వీటికి ఉదాహరణలు చూద్దాం.
ఈ క్రింది ఉదాహరణలన్నీ చంద్రాలోకం నుండి సంగ్రహించినవే.
ఉదా:-
వర్షతి అంబుదమాల ఇయం, వర్షతి ఏషా చ శర్వరీ
వి:- నాయకునితో సమాగమం కాక ఒక నాయిక ఈ మాటలనంటోంది. "ఈ మేఘమాల వర్షం (వాన) అవుతున్నది, (నా ప్రియుడు రాక) ఈ రాత్రి కూడా వర్షం (ఒక సంవత్సరం) అవుతున్నది." అని భావం. ఇక్కడ. ఇక్కడ "వర్షం అవ్వడం" అనేది సమానధర్మం. ఐతే వర్షం అనే పదం ఆవృత్తి అయినా, అర్థం మాత్రం అవ్వలేదు కనుక ఇది పదావృత్తిదీపకం.
ఉదా:-
ఉన్మీలంతి కదంబాని, స్ఫుటంతి కుటజోద్గమాః
వి:- "కదంబాలు తెరుచుకుంటున్నాయి, కొండమల్లెపూలు విచ్చుకుంటున్నాయి" అని వర్ణిస్తున్నాడు కవి. ఇక్కడ విచ్చుకోవడం అన్నా, తెరుచుకోవడం అన్నా ఒకటే అర్థం - పుష్పించడం. సమానధర్మాలకు పదాలు వేరై, అర్థాలు ఒకటవడం చేత ఇది అర్థావృత్తి దీపకాలంకారం.
ఉదా:-
మాద్యంతి చాతకాః తృప్తాః, మాద్యంతి చ శిఖావళాః
వి:- "తృప్తి చెందిన చాతకపఖులు మదిస్తున్నాయి, అలాగే నెమళ్ళు కూడా మదిస్తున్నాయి" అని అర్థం. ఇక్కడ సమానధర్మం మదించడం - రెండు చోట్లా అర్థం, పదం అదే కనుక ఇది ఉభయావృత్తి దీపకాలంకారం.
ఉదా:- (భగవద్గిత, శ్రీ భగవానువాచ)
ధూమేనావ్రియతే వహ్నిః యథా దర్శో మలేన చ
యథోల్బేనావృతో గర్భస్తథా తేనేదం ఆవృతం
వి:- "పొగ చేత నిప్పు, దుమ్ము చేత అద్దము, గర్భసంచి చేత గర్భస్థశిశువు ఏ విధంగా ఐతే కప్పబడుచున్నారో ఆత్మ కూడా వాంఛ చేత కప్పబడుతున్నది". ఇక్కడ మొదటి మూడు ఉపమానాలు ప్రకృతాలు. కానీ, అన్ని ఆత్మాలనూ వాంఛ కప్పట్లేదు -- ఇది అప్రకృతం. వీటి మధ్యన సమానధర్మాన్ని చెప్పడంతో ఇది ఉభయావృత దీపకం (అని నా నమ్మకం).
చలనచిత్రగీతాల్లో ఈ అలంకారాన్ని గమనించిన చదువర్లు వాటిని చెప్పవలసినదిగా నా మనవి.
No comments:
Post a Comment